Heb je filosofie, geschiedenis en persoonlijke groei weleens in de blender gegooid? Nou, lees ‘De essays’ van Michel de Montaigne en je proeft het resultaat.
Deze humanistische filosoof (1533-1592) deed iets redelijk unieks voor zijn tijd: hij schreef over zichzelf. Over zijn gedachten, gewoonten, emoties en ervaringen. Niet om te navelstaren, maar om zichzelf beter te begrijpen – en daarmee ook de mensheid, het leven, het reilen en zeilen van de wereld om hem heen.
Dat doet hij met een brede, onderzoekende blik. Zijn essays beslaan allerlei onderwerpen, van slaap en dronkenschap tot vriendschap en de dood. De observaties zijn slim, eerlijk, vaak zelfs grappig. En, ook niet onbelangrijk: heel toegankelijk. Zeker als je je bedenkt dat de beste man zijn woorden ruim vier eeuwen geleden neerpende. In zijn kasteeltoren.
Die essays zijn om legio redenen mooi om te lezen, maar wat ik er misschien wel het meest in waardeer? Ze zijn een ode aan het zelfstandig denken. Want als Montaigne iets uitdraagt, is het wel: denk voor jezelf. En dat is een onderwerp dat zowel raakt aan de kern van persoonlijke groei als aan collectieve vooruitgang. Mooi voer dus voor een schrijfsel.
Laten we het thema opsplitsen in twee delen:
– Denk voor jezelf in relatie tot je omgeving.
– Denk voor jezelf in relatie tot jezelf.
Volg niet zomaar de rest
De mens – toch een kuddedier van heb ik jou daar – heeft de natuurlijke neiging om anderen te volgen, zowel in denken als in handelen. Bedenk maar: als kind doe je praktisch niets anders dan je ouders bestuderen, slapen, eten, weer een dutje, je ouders nog even bestuderen, kwijlen op hun nieuwe tapijt, hun reactie bestuderen. Onbewust, maar met de blik van een havik. En zo, met de tijd, lekken hun overtuigingen, gewoonten, emotionele patronen, manieren van reageren op kwijl op tapijt, ook in jóu.
Maar ja: je ouders hebben al die manieren van denken en doen ook niet zomaar uit de ether opgepikt. Natuurlijk, zij hebben op hun beurt van alles overgenomen van hun ouders, maar overstijg de persoonlijke sferen, en je ziet het grotere plaatje: we leven in een maatschappij, een samenleving, een door het verleden gevormde cultuur.
Kortom: de kudde.
De kudde die, voor een heel groot deel, simpelweg doet en denkt zoals de vórige kudde – die ook weer was doordrenkt van talloze leef- en denkwijzen van alle kuddes dáárvoor.
Dit is het domein van de gebaande paden, de sociale normen, de tijdsgeest. Het is wat in jouw omgeving of cultuur ‘normaal’ is, ‘hoe het hoort’ en wat ‘waar’ is. Een mengelmoes dus van oude en nieuwe gebruiken, praktijken, opvattingen, overtuigingen.
Montaigne heeft het vaak over de sterke invloed van het collectief, de kudde-c.q.-optelsom-van-alle-kuddes-daarvoor. Soms in directe zin, bijvoorbeeld als hij zegt ‘dat wij de mening van de massa met een korreltje zout kunnen nemen en moeten afgaan op onze eigen rede en niet op wat men zoal vindt.’
En als hij schrijft: ‘Je kunt nu wel zeggen: “Cicero beweert dit, aldus luidt Plato’s ethiek en zo staat het bij Aristoteles” Maar jijzelf, wat zeg jíj? Hoe denk jíj erover? Wat beweer jíj? Anders kan elke papegaai het tegen je opnemen.’
Nu hoef je Cicero’s mening, Plato’s ethiek of Aristoteles’ leer niet te kennen om de boodschap te begrijpen: praat, denk, doe niet zomaar zoals de rest. Klakkeloos. Gedachteloos. Als een makke papegaai. Of een braaf schaap.
En die boodschap is nog altijd relevant als wat. Onze maatschappij is overwoekerd met ‘gebaande paden’. Doe zus en zo – en je bent een succes. Bereik dit en dat – en je ontvangt erkenning, liefde, status. Zo hoort het – en zo niet. Dit is normaal – en dit niet. Zo moet je zijn – en zo zeker niet.
Niet alleen werkt dat nogal verlammend en verdampt de authenticiteit waar je bij staat; je kunt überhaupt nogal wat vraagtekens plaatsen bij hoe we dingen ‘nu eenmaal doen’ en wat ‘normaal’ is. Hoe we bijvoorbeeld omgaan met alles wat niet-mens is, zoals bomen, dieren, grondstoffen. Of hoe we vaak kijken naar iedereen die ‘niet-ons’ is, zoals mensen met een andere afkomst, overtuiging of oriëntatie.
De geschiedenis puilt uit elkaar van de voorbeelden van zienswijzen en gebruiken die ooit goed, normaal of ‘waar’ waren, en die inmiddels vreselijk verkeerd of ronduit absurd lijken. En vice versa.
Kortom, dat we als kudde een manier van kijken, denken of doen omarmen, betekent niet automatisch dat deze omhelzing terecht is.
Maar ja. Kom daar maar eens achter als je niet zelfstandig denkt. Als je op je papegaaienstok zit te snateren tot je stem schor is.
Volg niet zomaar jezélf
Goed, niet zomaar overnemen dus wat ‘de wereld’ je vertelt te doen, verlangen, vermijden en geloven. Maar daarmee zijn we er nog niet: ook onszélf moeten we kritisch bekijken.
Waarom? Omdat je oude ik er op talloze punten naast zat. Omdat je huidige ik er gegarandeerd op nog vijftig (honderd? Duizend?) punten naast zit.
Je gelooft bijvoorbeeld dat je niet creatief bent (terwijl je, over zeven jaar en drie maanden, iemand ontmoet die schilderles geeft en je ontkomt er niet aan en, krijg nou wat, je blijkt er best veel plezier in te hebben.)
Of je denkt dat leefwijze X absoluut de allerbeste manier is – de enige ook – voor íedereen bovendien (tot je, over acht maanden en zes dagen, een boeiend boek leest en, hé, kan het ook zó dan?)
Of je ziet het leven als een enorme speeltuin waar je, hoewel je soms pijnlijk van de glijbaan dondert, bent om volop te leren, ontdekken, ervaren (maar dan ontdek … Nee, dit blijkt gewoon te kloppen).
Goed, wat ik maar wil zeggen: de wetenschap laat zien dat een enorm deel van onze gedachten en handelingen uit onbewuste programma’s voortkomt. Dus tenzij je met die schamele paar procenten ‘bewuste ruimte’ werkt aan méér bewustzijn en intentioneel gedrag, ben je vooral het product van wie je gísteren was. En eergisteren. En alle dagen daarvoor. Je bent dan simpelweg gebonden aan een soort innerlijke status quo van denken en doen.
Ook Montaigne heeft het hierover. Hij beschrijft hoe we vaak domweg blijven hangen in wat we gewend zijn, star vasthouden aan onze oude ideeën en gewoonten. En dat we zo onszelf klemzetten. Hij stelt bijvoorbeeld: ‘Ons handelen wordt vrijwel steeds bepaald door de gewoonte en baseert zich doorgaans meer op de zeden en voorbeelden van anderen dan op het verstand.’
En: ‘Waarom beseffen wij niet beter hoeveel tegenstrijdigheden er in onze eigen opvattingen bestaan en hoeveel zaken er zijn die wij gisteren nog vast geloofden, maar vandaag naar het rijk der fabelen verbannen hebben?’
Jep. We zijn kuddedieren én gewoontedieren. Is niet erg. Maar wel iets om rekening mee te houden.
De uitweg: twijfelkunst
Kortom, we hebben een status quo van buitenaf (wat de rest vindt en doet) en een status quo van binnenuit (wat jíj vindt en doet). En zo’n status quo verandert soms in een fluwelen handboei: zacht en comfortabel, want veilig en bekend en bovendien de weg van de minste weerstand, maar tegelijkertijd gevaarlijk en beperkend, want je zit vást.
Maar de status quo zelf is nog niet eens het grootste gevaar. Want wanneer zit je pas écht vast? Als je leeft vanuit een destructieve status quo zonder door te hebben dat dit zo is. Hoe ontdoe je je van handboeien als je niet ziet dat ze er zijn?
Misschien is het grootste cadeau dat je jezelf (en de wereld) daarom kunt geven: twijfel er op los.
Twijfelen vormt het hart van zelfstandig denken. Er schuilt zoveel waarde in je afvragen of dat wat zo vanzelfsprekend lijkt, wel klopt. Niet op een cynische, wantrouwige, negatieve manier, maar met een open blik, gebruikmakend van je gezonde verstand en een hart dat aanstaat. Zodat je steeds beter gaat zien wat waar is en wat niet, wat helpt en belemmert, wat wijs is en irrationeel, wat goed is en onrechtvaardig.
Anders gezegd: zodat je niet zomaar achter de rest aanhobbelt, of achter je eigen oude ik. Montaigne schrijft: ‘Alleen dwazen kennen geen twijfel en weten alles met zekerheid.’
Je hoeft niet alle ideeën en gebruiken van jezelf en je cultuur direct overboord te kieperen, je houdt ze simpelweg tegen het licht.
En blijkt iets waar je eerst vol van overtuigd was niet langer te kloppen? Geen probleem. Hoort erbij. In de woorden van Montaigne: ‘Het gaat er mij alleen om hier mijn eigen ik te ontdekken, dat er morgen misschien anders uitziet, als ik verander met het nieuwe dat ik leer.’
Van twijfel naar groei
Hoe zorg je voor voldoende gezonde twijfels? Door jezelf regelmatig vragen te stellen zoals:
- Wat neem ik eigenlijk aan voor vanzelfsprekend, waar of normaal? Als ik daar van een afstandje naar kijk, is dat dan wel zo logisch, kloppend, helpend of ethisch?
- Welke overtuigingen en gewoonten zijn mij vroeger met de paplepel (en reclameblokken) ingegoten? Als ik daar met een frisse blik naar kijk, wat valt me dan op?
- Aan welke verwachtingen van de maatschappij probeer ik te voldoen (of probeer ik anderen, zoals partner of kinderen, te laten voldoen)? Passen die ideeën van wat ‘succes’ en ‘een goed leven’ inhouden wel bij mij?
- In hoeverre durf ik écht te luisteren naar mensen die er een andere manier van kijken of leven op nahouden?
Een andere manier is natuurlijk door je te laten prikkelen in denken en doen. Daarom lees, luister, onderzoek ik zo graag. Omdat het leuk is; ik geniet ervan als iemand mij op een vriendelijke, constructieve manier aan het twijfelen brengt, want dan weet ik dat ik groei. Maar ook omdat ik, als mens, per definitie binnen bepaalde kaders denk: ik heb niet de illusie dat ik met mijn eigen denken altijd mijn eigen denken kan overstijgen. Iets met blind spots enzo. Anders gezegd, het pad van zelfstandig denken betekent niet dat je het helemaal zelf moet doen. Juist niet.
Ook in mijn eigen schrijfsels en in de coachtrajecten die ik begeleid, zie ik het als een van de essenties van wat ik doe: mensen spiegelen, ze uitnodigen om dat wat ze als vanzelfsprekend aangenomen hadden in een nieuw licht te bekijken. Of het nu gaat om wat ze over zichzelf geloven, de keuzes die ze maken of de mogelijkheden die ze zien.
Want vaak begint groei híer: als je je allereerst bewust wordt van je manier van kijken, denken en doen – om daarna te gaan beseffen dat deze weg slechts één weg is. Dat er alternatieven zijn: nieuwe manieren van kijken naar en omgaan met jezelf, anderen en situaties. Manieren die leiden tot meer voldoening, rust, veerkracht of bezieling – of dat alles bij elkaar.
En het mooie: dat hele ontdekkings- en groeiproces betekent ook winst voor de omgeving, van je gezin tot de ‘grotere’ wereld. Want hoe meer je bijvoorbeeld gaat leven vanuit meer bewustzijn, compassie en oprechtheid, hoe meer ook kudde en planeet daarvan profiteren.
Goed. Hopelijk brengt dit schrijfsel je weer wat verse ideeën. Met dank aan Montaigne, hofleverancier van eeuwenoude en toch bijzonder actuele inspiratie om je eigen ik verder te ontdekken en te groeien met het nieuwe dat je leert. Of je nu in een kasteeltoren zit of niet.
Veel plezier!
Dit stuk is een bewerking van een MindMemo, mijn om-de-wekelijkse mail met voer voor je mindset. Ik zet de meeste MindMemo’s niet online, dus wil je niets missen? Hier kun je je gratis aanmelden.
Nieuwsgierig naar coaching? Neem dan hier een kijkje.
